...
Một trong những khó khăn của người VN khi hội nhập với nền dân chủ và văn hóa phương Tây là những trói buộc của một nền giáo dục Khổng học bắt rễ lâu đời . Vào thế kỷ trước, khi người dân VN rời bỏ thể chế quân chủ để chập chững từng bước xây dựng nền dân chủ , th́ rất nhiều nhà trí thức trong nước đă cực lực phản đối và vẫn muốn bám chặt vào những luân lư xưa để làm căn bản đạo đức cho người dân và xă hội .
Nhưng thực ra những nguyên lư đạo đức và giá trị nhân cách của Khổng học có hoàn toàn khác hay đối lập với những giá trị nhân bản được nêu cao trong một xă hội dân chủ không ?
Để trả lời , mời các bạn tham khảo bài viết dưới đây
Cuộc đàm luận giữa Khổng Tử và tiến sĩ John Dewey
Một cuộc đàm luận lư thú giữa Khổng Tử và John Dewey, dĩ nhiên trong tưởng tượng, nhưng qua đó tác giả đă nêu lên được những điểm tương đồng cũng như khác biệt trong triết lư giáo dục giữa hai nhà giáo dục hàng đầu của Trung Hoa và Hoa Kỳ. Điều thú vị là những lời đối đáp của Khổng Tử đều rút ra từ các sách Đại Học và Luận Ngữ.[1]
- Thời gian: 7 tháng 12, 1951.
- Không gian: Quê hương của Khổng Tử, huyện Khúc Phụ, tỉnh Sơn Đông, Trung Hoa
—
Khổng Tử: Cung thỉnh, Tiến sĩ Dewey! “Có những bằng hữu ham mộ đạo lư, nghe tiếng ḿnh là người học cao đức lớn, chẳng ngại đường xa đến viếng ḿnh, há không lấy đó làm vui sao?”[2]
Dewey: Thưa Phu Tử, thật là vui thú lắm. Đây cũng là một sự thay đổi trong những việc thường ngày của tại hạ tại Mỹ.
Khổng Tử: Theo những đệ tử của ta nghiên cứu th́ ngài là một trong những triết gia và nhà giáo dục có ảnh hưởng lớn nhất của Mỹ quốc. Ta rất hân hạnh được ngài ghé thăm tệ xá.
Dewey: Xin mượn lời của Phu Tử: “Kẻ nào miệng nói lời hoa mỹ, c̣n mặt mày th́ trau chuốt, h́nh dạng th́ kiểu cách, áo quần th́ ḷe loẹt, kẻ ấy hẳn kém ḷng nhân.”[3] Ha ha…Xin đùa Sư Phụ một chút.
Khổng Tử: Ta cũng xuưt nữa th́ nổi giận rồi đó. “Bậc quân tử nếu chẳng tự trọng, th́ chẳng được oai nghiêm, người ta không kính nể, rồi ra sự học vấn của ḿnh không được kiên cố…Chẳng nên làm bạn với kẻ chẳng như ḿnh.”[4]Ngay cả đệ tử của ta là Tăng Tử c̣n nói: “Hằng ngày ta tự xét ḿnh,…, làm việc với ai ta có hết ḷng hay chăng?”[5]
Dewey: Xin cám ơn Sư Phụ. Ngài nghiêm trang quá, không có tính khôi hài tí nào. Vậy th́ tại hạ xin hỏi ngài một chuyện thành thật, nghiêm túc: Đại học là cái ǵ? Nghĩa là, mục đích của đại học là để làm ǵ?
Khổng Tử: Đại học dạy như vầy: “Trước hết phải làm sáng tỏ cái đức của ḿnh, rồi dùng cái đức đó cải cách cho mọi người, rồi nên nhắm mức trọn lành mà theo và ở yên nơi mức ấy.”[6]
Dewey: Xin ngài khai triển thêm.
Khổng Tử: “Các vị vua thuở xưa muốn làm cho cái đức của ḿnh tỏ sáng ra trong thiên hạ, trước phải lo sửa trị nước ḿnh. Muốn sửa trị nước ḿnh, th́ phải tề gia trước. Muốn tề gia th́ phải tu thân trước. Muốn tu thân th́ phải làm cho ư ḿnh trở nên thành thật. Muốn làm cho ư ḿnh trở nên thành thật phải có tri thức chu đáo. Muốn có tri thức chu đáo ắt phải nghiên cứu sự vật.”[7]
Dewey: Đúng vậy, tri thức được mở rộng nằm ở chỗ nghiên cứu sự vật. Thế c̣n ǵ nữa, thưa Phu tử?
Khổng Tử: “Khi đă nghiên cứu sự vật, cái tri thức mới được chu đáo. Cái tri thức được chu đáo, cái ư ḿnh mời thành thật. Cái ư ḿnh đă thành thật, ḷng dạ ḿnh mới ngay thẳng. Ḷng dạ ḿnh đă ngay thẳng mới tu tập lấy ḿnh được. Đă tu tập lấy ḿnh được, th́ mới sắp đặt nhà cửa cho chỉnh tề. Nhà cửa đă chỉnh tề, th́ mới sửa trị nước được. Nước đă sửa trị, thiên hạ mới b́nh an.”[8]
Dewey: Như vậy th́ kết luận là…
Khổng Tử: “Từ bậc Thiên tử lần xuống chí hạng b́nh dân, ai nấy đều phải lấy sự tu tập lấy ḿnh làm gốc.”[9]
Dewey: Thật là triết lư cao thâm. (Mở miệng cười toe). Tại hạ là một người thực tiễn. Tại hạ dạy những điều có tính cách thực tế hơn.
Khổng Tử: “Biết th́ bảo là biết, không biết th́ bảo là không biết. Như vậy mới là biết thật.”[10] Tiến sĩ Dewey, xin cho biết cao kiến.
Dewey: Một trong những chủ đề của chủ nghĩa thực dụng cho rằng triết học nên chú trọng vào giải quyết những vấn đề của con người hơn là cứ loay hoay với những suy luận siêu h́nh. [Cái gọi là] chân lư chỉ có tính cách phỏng đoán, một sự xác định đă được kiểm chứng chứ không có tính chất tuyệt đối và phổ quát.
Khổng Tử: Nghe giống y chang như ta đang nói vậy. (Cười).
Dewey: (Tặc lưỡi). Không, không, không phải đâu, thưa Sư phụ, xin nghe tại hạ nói thêm. Tại hạ tin rằng chân lư được rút ra từ kinh nghiệm của con người. Nó gồm có việc thử nghiệm hay xác minh một ư tưởng bằng cách áp dụng ư tưởng này để xem kết quả của sự áp dụng này có giải quyết được cái vấn nạn của ta hay không.
Khổng Tử: Thế ngài không gọi cái đó là Đại Học hay sao?
Dewey: Không, thưa Sư phụ. Cái đó gọi là chủ nghĩa thực nghiệm. Chúng tôi xem xét những định chế và giá trị dựa trên sự tương tác của chúng với những t́nh huống đang thay đổi trong đời sống Mỹ. Chúng tôi lập luận rằng những định chế và giá trị xă hội không c̣n có thể dựa vào cái chủ nghĩa truyền thống và giữ nguyên hiện trạng có sao giữ vậy.
Khổng Tử: Điều ngài nói là cho ta cảm thấy lúng túng. Ngài phủ nhận hoàn toàn cái chủ nghĩa truyền thống của ta. Năm ngàn năm văn hóa Trung Hoa trôi tuột xuống cống, mất sạch. (Thở dài!)
Dewey: Tại hạ xin lỗi Phu Tử về chuyện này. Nhưng đó thật sự là những ǵ tại hạ thấy và tin tưởng. Tại hạ đă sống qua một chuỗi những biến cố quan trọng và những biến cố này đă tạo nên h́nh thái và khuôn mẫu của đời sống hiện đại. Sống tới 93 tuổi thật cũng chẳng phải là một điều dễ dàng.
Khổng Tử: Nói về thời hỗn loạn, ngài nên ở vào thời đại sau khi ta chết như Thời Chiến quốc và tranh chấp dưới đời Nhà Chu.
Dewey: Xin thưa cho ngài rơ. Trong đời tại hạ đă chứng kiến hai cuộc Thế chiến, đó là chưa kể đến trận Nội chiến khi tại hạ c̣n là một đứa tiểu nhi. Tại hạ đă thấy nước Mỹ trải qua một cuộc đại hóa thân từ một xă hội và kinh tế nông nghiệp sang một xă hội công nghiệp và kỹ thuật.
Khổng Tử: Ta thật ganh tỵ với ngài v́ ngài được sống trong một đất nước vĩ đại c̣n đang ở trong tuổi thanh xuân.
Dewey: Đúng vậy. Tại hạ đă sống qua những cuộc chuyển biến chính trị trọng yếu từ phong trào cấp tiến sang đến Đại Khủng hoảng kinh tế, rồi đến Chính sách Giao ước Mới.[11] Hiện nay, nước Mỹ là một trong hai đại cường quốc trong thời đại vũ khí năng lượng và nguyên tử.
Khổng Tử: Hăy xem những điều nhà cầm quyền đang gây ra cho dân tộc Trung Hoa! Ta có thể thấy nền văn hóa Trung Hoa đang ở trên bờ diệt vong.
Dewey: Xin hăy trở lại với triết lư giáo dục cấp tiến của tại hạ. Giáo dục là một tiến tŕnh giải quyết những vấn đề của con người một cách thông minh, sử dụng phương pháp khoa học thay v́ chỉ dựa vào việc học cho nhuần nhuyễn những khối lượng kiến thức được sắp xếp thành từng môn học.
Khổng Tử: Những ư tưởng này thật là thú vị. Nhưng chẳng phải là tại một số trường học của quư quốc, thầy cô chỉ mới có chạm được tới bề mặt của triết học của ngài thôi hay sao? Họ chỉ dùng một số từ ngữ quan trọng như là “học qua thực tập,” “học qua sinh hoạt,” “giải quyết vấn đề,” rồi th́ “nhu cầu và quyền lợi của trẻ em” để soạn bài giảng cho học sinh. Những thầy cô này chỉ lựa một phần nào trong triết học của ngài mà họ thấy hứng thú, chứ đâu có chấp nhận triết lư của ngài đâu.
Dewey: Thật là buồn khi phải công nhận đây là sự thật. Nhưng những điều này vẫn thường xảy ra khi tư tưởng của ḿnh được áp dụng rộng răi. Chẳng phải những nhà cầm quyền trong suốt lịch sử của Trung quốc cũng đă dùng chủ nghĩa truyền thống của Sư phụ để bảo vệ địa vị của họ hay sao?
Khổng Tử: (Nét mặt buồn rầu). Đúng thế. Ta thường nói rằng “muốn cai trị một nước cỡ một ngàn cỗ xe, th́ phải thận trọng trong mọi việc, đừng thất hứa, dùng của cải cho có tiết độ, đừng lăng phí, thương yêu tất cả mọi người trong nước, khi khiến dân làm việc công ích th́ phải tùy thời (tránh lúc dân phải cày bừa, cấy gặt).[12]
Dewey: Đúng thế!
Khổng Tử: Chúng nó c̣n dẫn lời của ta như: “Kẻ cầm quyền chính trị mà biết đem cái đức ḿnh bổ hóa ra, th́ mọi người đều tùng phục theo. Tỷ như ngôi sao Bắc Đẩu ở một chỗ mà có mọi v́ sao chầu theo.”[13]
Dewey: Ngài ủng hộ cho một nước quân chủ.
Khổng Tử: Ta cũng hiểu là ngài chủ trương [xây dựng] một xă hội dân chủ, một môi trường thích hợp nhất cho việc áp dụng phương pháp khoa học cũng như cho việc kiến tạo một cộng đồng mà mọi người thực sự chia sẻ với nhau. Nhưng ngài phải hiểu cho thời đại của ta. Và ngài cũng không thể phủ nhận là “Nếu nhà cầm quyền chuyên dùng pháp chế, cấm lệnh mà dẫn dắt dân chúng, chuyên dùng h́nh phạt mà trị dân, th́ dân sợ mà chẳng phạm pháp đó thôi, chớ họ chẳng biết hổ ngươi. Vậy muốn dắt dẫn dân chúng, nhà cầm quyền phải dùng đức hạnh; muốn trị dân, nhà cầm quyền phải dùng lễ tiết, th́ chẳng những dân biết hổ ngươi, họ lại c̣n được cảm hóa mà trở nên tốt lành.”[14]
Dewey: Ngài nói thiệt là đúng. Những người nổi tiếng như chúng ta chắc chắn là cũng có khi bị người ta trích dẫn sai. (Cả hai cùng thở dài).
Khổng Tử: Thế ta có thể nói rằng chủ nghĩa thực dụng và thực nghiệm của ngài, ở một mức độ nào đó, đă dẫn đến chủ nghĩa tôn sùng vật chất ở nước Mỹ không?
Dewey: Tại hạ phản đối. Đó là một sự trích dẫn sai và chắc chắn là một sự hiểu sai triết học của tại hạ. Người ta vẫn thường quên là triết học của tại hạ bắt nguồn từ tư tưởng của Plato và những tư tưởng gia đồng thời với ông ta. Trong quyển sách, Truy tầm sự Chân xác, tại hạ đă phân tích cái khuynh hướng xây dựng thực tại vào hai chiều của triết học Tây phương. Một chiều là thế giới hoàn hảo, bất biến, c̣n chiều kia là một thế giới đầy biến động và phù du. Những triết gia như Plato chú trọng vào thế giới hoàn hảo mà bỏ quên thế giới của những kinh nghiệm của con người. Plato lập luận rằng thực tại được đặt trên căn bản của một “cái tốt” và từ đó mọi ư tưởng phát sinh. Tại hạ có thể nói rằng cả hai ngài chắc là anh em song sinh trong kiếp trước. (Cười lớn). Dù sao, dựa trên niềm tin là có hai thế giới, triết học của Tây phương chú trọng vào thế giới hoàn hảo, một thế giới vượt quá kinh nghiệm của con người, và bỏ qua cái thực tại của thế giới thường ngày của đời sống. Tại hạ chí chuyển hướng sự chú tâm này vào cái thế giới thực nghiệm của những kinh nghiệm hàng ngày và khuyên con người nên chú trọng tới việc giải quyết những vấn nạn trong đời thường. Như vậy có phải là tôn sùng vật chất không, thưa Phu tử?
Khổng Tử: Ta có thể lầm lẫn ở điểm này, nhưng để chữa những tệ nạn xă hội trong đời sống hiện đại của Mỹ, không biết người Mỹ có chịu nghe lời khuyên của chúng ta hay không?
Dewey: Xin cho nghe cao kiến.
Khổng Tử: Những vấn nạn hiện nay trong xă hội Mỹ được tạo nên bởi những chọn lựa xă hội. Những vấn đề này không phải là những nan đề đạo đức cá nhân mà là kết quả của những sự thất bại của những định chế xă hội. Khái niệm “Lễ” của ta, có nghĩa là lễ nghi, cũng đề ra cách thức con người nên cư xử với nhau. Nếu ta thấy rằng những dạng thức của đời sống xă hội đều có hàm chứa một thành tố lễ nghi nào đó, th́ ta sẽ có quan niệm khác về những định chế xă hội. Người Mỹ nói chung, không nhận thức điều đó. Người Mỹ luôn nh́n mọi điều dưới lăng kính lợi lộc, hay c̣n được gọi là thực dụng.
Dewey: Có phải ngài lại châm chích tại hạ nữa không? (Cười gượng).
Khổng Tử: Ta nói tiếp được chứ? Mặc dù có một niềm tin phản-văn hóa là bất kỳ dạng thức nào của nghi lễ xă hội cũng đều mang tính trói buộc và phải bị đạp đổ, th́ chính sự phủ nhận những dạng thức xă hội đó đă tự nó là một dạng thức xă hội rồi. Người Mỹ khó thấy điều này lắm, tỷ dụ, để cho t́nh bạn được bền vững, nó phải có một nghi thức nào đó. Nếu không, nó sẽ rất dễ dàng bị lợi dụng. Xă hội Mỹ có một số những lễ nghi xă hội, nhưng chưa so được với Trung Hoa, Người Mỹ không coi trọng và chịu khó chăm bón những nghi thức này.
Dewey: Hmm…Tại hạ sẽ phải suy nghĩ thêm về điểm này. Hmm…
Khổng Tử: Đúng vậy, thưa Tiến Sĩ Dewey, xin ngài hăy suy nghĩ thêm. Cũng như ta vẫn thường dạy: “Học mà chẳng chịu suy nghĩ th́ chẳng được thông minh. Suy nghĩ mà chẳng chịu học, th́ ḷng dạ chẳng yên ổn.”[15]
Dewey: Hôm nay, tại hạ đă học được nhiều điều từ nơi ngài, thưa Sư phụ. Chúng ta sẽ gặp lại và nói chuyện thêm vào dịp khác.
Và huyền thoại về Khổng Tử và John Dewey tiếp tục…
—
[1] Bản dịch Việt ngữ của Tứ Thư của Dịch giả Đoàn Trung C̣n, Nhà Xuất bản Thuận Hóa, 2006.
[2] Luận Ngữ 1.1. “Hữu bằng tự viễn phương lai, bất diệc lạc hồ?”
[3] Luận Ngử 1.3. “Xảo ngôn, lệnh sắc, tiển hỹ nhân.”
[4] Luận Ngữ 1.8. “Quân tử bất trọng, tắc bất oai, học tắc bất cố. Chủ trung tín. Vô hữu bất như kỷ giả…”
[5] Luận Ngữ 1.4. “Tăng Tử viết: Ngô nhật tam tỉnh ngộ thân: vi nhơn mưu, nhi bất trung hồ? Dữ bằng hữu giao, nhi bất tín hồ? Truyền, bất tập hồ?”
[6] Đại Học, phần dẫn nhập, câu 2: “Đại học chi đạo, tại minh minh đức, tại tân dân, tại chỉ ư chí thiện.”
[7] Đại Học, phần dẫn nhập, câu 5: “Cổ chi dục minh minh dức ư thiên hạ giả, tiên trị kỳ quốc. Dục tŕ kỳ quốc giả, tiên tề kỳ gia. Dục tề kỳ gia giả, tiên tu kỳ thân. Dục tu kỳ thân giả, tiên chính kỳ tâm. Dục chính kỳ tâm giả, tiên thành kỳ ư. Dục thành kỳ ư giả, tiên trí kỳ tri. Trí tri tại cách vật.”
[8] Đại Học, phần dẫn nhập, câu 6: “Vật cách, nhi hậu tri chí. Tri chí, nhi hậu ư thành. Ư thành, nhi hậu tâm chính. Tâm chính, nhi hậu thân tu. Thân tu, nhi hậu gia tề. Gia tề, nhi hậu quốc trị. Quốc trị, nhi hậu thiên hạ b́nh.”
[9] Đại Học, phần dẫn nhập, câu 8: “Tự Thiên tử dĩ chí ư thứ nhân, nhất thị giai dĩ tu thân vi bổn.”
[10] Luận Ngữ 2.17: “Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri. Thị tri giă.”
[11] Chính sách Giao ước Mới (the New Deal) được tổng thống Franklin Roosevvelt áp dụng nhằm giải quyết cuộc Đại Khủng hoảng Kinh tế toàn cầu năm 1933.
[12] Luận ngữ, 1.5: “Tử viết: Đáo thiên thặng chi quốc, kính sự nhi tín, tiết dụng nhi ái nhơn, sử dân dĩ th́.”
[13] Luận ngữ, 2.1.: “Tử viết: Vi chính dĩ đức, thí như Bắc thần cư kỳ sở, nhi chúng tinh củng chi.”
[14] Luận ngữ, 2.3: “Tử viết: Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ h́nh, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách.”
[15] Luận ngữ, 2.15: “Học nhi bất tư, tắc vơng; tư nhi bất học, tắc đăi.”
————————————————�� �——————————
Bản dịch: Institute for Civic Education in Viet Nam, 2010
nguồn :
http://wang.ed.csuohio.edu/learning_....dialogue.html
Originally Posted by Knight
Reply With Quote
Bookmarks