Nạn ỷ thế làm liều
Vũ Hoàng & Nguyễn Xuân Nghĩa, RFA
2012-11-28
Những tin tức dồn dập vào cuối năm cho thấy núi nợ rất lớn của các tập đoàn và tổng công ty nhà nước của Việt Nam, bên trong là nhiều khoản nợ xấu, loại khó đ̣i và sẽ mất.
AFP photo
Nhân viên dịch vụ môi trường đô thị làm việc cho một dự án bất động sản ngoại thành Hà Nội ngày 04 tháng 10 năm 2012.
Nói về nợ nần, người ta cũng quan ngại về núi nợ có thể sụp đổ của hệ thống ngân hàng sau nhiều năm được bơm tín dụng để kích thích kinh tế. Được yêu cầu tŕnh bày về các vấn đề này, chuyên gia kinh tế Nguyễn-Xuân Nghĩa nói về một hiện tượng ông gọi là "ỷ thế làm liều".
Lạc quan thiếu cơ sở
Vũ Hoàng: Xin kính chào ông Nghĩa. Thưa ông, báo cáo số 336/BC-CP của Chính phủ Việt Nam tŕnh Quốc hội ngày 16 Tháng 11 có nói đến t́nh trạng ngập nợ của các Tập đoàn và Tổng công ty Nhà nước. Đồng thời, người ta cũng nhắc đến núi nợ rất cao và có thể sụp đổ của hệ thống ngân hàng. Theo dơi mục Diễn đàn Kinh tế từ nhiều năm nay, thính giả của chúng ta có thấy ông tŕnh bày về các hiện tượng này từ những năm 2007 và 2008, tức là cách nay bốn năm năm rồi. Nghĩa là những hiện tượng bất thường này đă có nguyên nhân sâu xa từ lâu. Thưa ông, v́ sao lại như vậy?
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Tôi thiển nghĩ rằng nạn hồ hởi sảng và quản lư tồi có thể giải thích được khá nhiều chuyện. Nhưng quan trọng nhất, t́nh trạng mà tôi xin gọi là "ỷ thế làm liều" mới là nguyên nhân chính và nó xuất phát từ cơ chế kinh tế chính trị của Việt Nam. Tôi xin giải thích.
Hồ hởi sảng hay "lạc quan thiếu cơ sở" là nguyên nhân tâm lư phổ biến nhất của thị trường, của người dân và của nhà nước Việt Nam sau khi xứ này đổi mới kinh tế và dần dần hội nhập vào kinh tế thế giới với kết quả tăng trưởng rất cao. Rất cao ở đây là so với chính Việt Nam trong các năm trước, chứ nếu có so sánh với các quốc gia khác khi họ cũng bắt đầu chuyển hướng kinh tế trước đó nhiều thập niên th́ chưa thấm vào đâu và lại c̣n có phẩm chất rất kém, bất công, thiếu quân b́nh và gây ô nhiễm môi sinh. Cao điểm của sự hồ hởi đó là khi Việt Nam được quy chế thương mại b́nh thường và vĩnh viễn với Hoa Kỳ và gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới sau 16 năm thương thuyết. V́ quá lạc quan, thị trường Việt Nam không được chuẩn bị như vừa ra khỏi vùng nước lợ và bơi vào đại dương, vào biển lớn.
Vũ Hoàng: Và có phải rằng một trong những sự thiếu chuẩn bị ấy là khả năng quản lư vĩ mô không?
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Thưa rằng đúng như vậy nhưng thật ra t́nh trạng thiếu chuẩn bị ấy có thể c̣n phổ biến hơn là khả năng quản lư kinh tế của nhà nước. Tôi cho rằng cả nước thiếu chuẩn bị để sinh hoạt trong một không gian kinh tế khác, với thông tin và quy luật vận hành khác, luật lệ và quy tắc kinh doanh khác. Một thí dụ là khả năng thẩm định các dự án đầu tư của doanh nghiệp hay hồ sơ tín dụng của ngân hàng. Tính chất rủi ro bất ngờ của loại nghiệp vụ đó là điều c̣n mới và cần được thấu hiểu, được học hỏi. Trong giai đoạn thương thuyết với Mỹ, WTO hay với quốc tế nói chung, người ta không có nỗ lực thông tin rơ ràng về môi trường mới.
Sau đó, cũng do t́nh trạng hồ hởi sảng và quản lư tồi, Việt Nam mới ào ạt bơm tín dụng khiến lượng tín dụng cho ngân hàng đă tăng 25% một năm trong nhiều năm liền và gặp nguy cơ lạm phát vào năm 2007. Tiết mục chuyên đề của chúng ta đă phân tích hiện tượng này trong một chương tŕnh phát thanh vào cuối năm đó và nội dung chương tŕnh này vẫn được đài Á châu Tự do lưu trữ cho mọi người có thể tham khảo.
Vũ Hoàng: Xin cám ơn ông đă nhắc lại những chương tŕnh đó để thính giả của chúng ta có cơ hội kiểm lại v́ chúng tôi nhớ rằng ông cũng đă báo động về t́nh trạng dư nợ tín dụng của Việt Nam đă cao bằng tổng sản phẩm nội địa GDP, là một điều cực kỳ bất thường và bất trắc.
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Sau đấy, vào năm 2008 th́ vùng đại dương biển lớn lại bị giông băo với hàng loạt khủng hoảng của các tổ hợp đầu tư tài chính Hoa Kỳ. Trước hết là tập đoàn Bear Sterns vào Tháng Ba rồi Lehman Brothers cùng nhiều doanh nghiệp khác vào Tháng Chín năm 2008. Khi ấy, kinh tế Mỹ lại vừa bị nạn suy trầm từ Tháng 12 năm 2007 rồi cả thế giới bị hiện tượng Tổng suy trầm 2008-2009. Hiệu ứng suy trầm ấy dội ngược vào nền kinh tế Việt Nam đang bị nguy cơ lạm phát rất cao với giá thực phẩm tăng vọt mà các thị trường xuất khẩu th́ co cụm trong khi Việt Nam vẫn nhập khẩu mạnh và bị nhập siêu. V́ vậy lănh đạo kinh tế Việt Nam mới gặp bài toán lưỡng nan là phải vừa đạp thắng để ngừa lạm phát vừa phải tống ga để tăng trưởng cao, và kết cuộc th́ lại học theo Trung Quốc mà ào ạt bơm tín dụng để kích thích kinh tế.
Ỷ thế làm liều
Một người dân đang đạp xe qua một dự án phát triển nhà xây dựng dở dang ở ngoại ô Hà Nội hôm 17/9/2012. AFP photo
Vũ Hoàng: Nhắc lại bối cảnh rộng lớn sâu xa ấy th́ bà con mới nhớ đến không khí hốt hoảng vào năm 2008 rồi sau đó lại là sự lạc quan vô lối vào năm 2009, với hiện tượng bong bóng địa ốc nhờ tín dụng dồi dào. Cho đến khi bong bóng bị vỡ và nạn phá sản dây chuyền sau này. Bây giờ ḿnh mới nói đến hiện tượng "ỷ thế làm liều", đó là cái ǵ vậy?
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Đất là một thuật ngữ kinh tế xuất phát từ kỹ nghệ bảo hiểm, gọi là "moral hazard" mà nếu dịch ra thành "rủi ro đạo đức" th́ quá tối nghĩa đến độ vô nghĩa.
Ngành bảo hiểm có nghiệm thấy rằng những ai mua bảo hiểm để pḥng ngừa một loại hiểm tai hay rủi ro nào đó th́ thường vững tin là ḿnh đă có bảo hiểm nên mới càng dễ gây rủi ro. Thí dụ tổng quát mà dễ hiểu hơn th́ khi ta đi xe hai bánh, ḿnh đều biết là sẽ gặp rủi ro lớn nếu có tai nạn nên lái xe tương đối thận trọng hơn. Cũng người đó, khi lái xe hơi bốn bánh mà lại là loại xe bốn bánh rất cao, to và cứng hơn th́ sẽ có phản ứng tự tin đến bất cẩn và càng dễ gây ra tai nạn.
Nếu lại đi xe hơi của nhà nước và nghĩ rằng có ǵ th́ cơ quan của nhà nước sẽ phải lo, người lái xe đó sẽ không cẩn thận bằng khi lái xe của ḿnh. Đấy là phản ứng ỷ thế nhà nước để làm liều, trong tinh thần mà dân ta hay gọi là "cha chung không ai khóc."
Vũ Hoàng: Bây giờ th́ có lẽ quư thính giả hiểu ra cách diễn dịch về hiện tượng "ỷ thế làm liều". Cái thế đó làm thay đổi thái độ sinh hoạt của chúng ta và nhất là cách thẩm định rủi ro v́ ta tin rằng ai đó sẽ lănh rủi ro chứ ḿnh th́ vẫn an toàn. Nếu cái thế đó lại xuất phát từ nhà nước mà trách nhiệm lại không phân định rơ ràng th́ ta mới có hiện tượng ngày nay là nhiều tập đoàn kinh tế nhà nước đă kinh doanh bất cẩn, vay mượn bừa phứa và gây ra rủi ro vỡ nợ.
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Thưa ông, đúng như thế đấy. Hiện tượng ỷ thế xảy ra khi nhiều người có cái thế không chính đáng, thậm chí là bất chính, để lấy những quyết định kinh doanh đầy rủi ro mà bản thân lại không chịu trách nhiệm.
Hiện tượng này xuất phát từ chủ trương kinh tế chính trị của hệ thống lănh đạo, tức là từ chế độ chính trị của Việt Nam. Trước hết, chủ trương phát triển kinh tế qua vai tṛ chủ đạo của đảng và nhà nước khiến cho khu vực kinh tế nhà nước được bảo vệ và c̣n được bao che. Các tập đoàn kinh tế nhà nước hay tổng công ty có một quy chế pháp lư và kinh doanh riêng, không áp dụng cho tư doanh. Nhờ quy chế đó, giới lănh đạo các doanh nghiệp nhà nước, vốn dĩ cũng phải là đảng viên, đă có thể lấy những quyết định kinh doanh, như đầu tư hay vay mượn, mà không bị trách nhiệm như các doanh gia tư nhân. Đấy là một chuyện khá cơ bản và sẽ c̣n là vấn đề khi mà Việt Nam vẫn có chủ trương khoanh vùng bảo vệ các tập đoàn nhà nước.
Trong khu vực được bảo vệ ấy, các tập đoàn nhà nước mới mở rộng phạm vi kinh doanh ra khỏi mục tiêu nguyên thủy, thí dụ như Điện lực vẫn có thể kinh doanh về ngân hàng hay bất động sản. Sở dĩ như vậy v́ tập đoàn này nằm trong quỹ đạo quản lư và bao che của một Ủy viên Bộ Chính trị kiêm Chủ tịch Hội đồng Chính phủ, tức là Thủ tướng chẳng hạn. Cái nạn bao che ấy mới giải thích những vụ phá sản động trời của Vinashin hay Vinalines và rất nhiều cơ sở khác. Bây giờ ta mới nói đến một hệ quả khác là nạn "tư bản thân tộc" hay "crony capitalism".
Nạn tư bản thân tộc
Tập đoàn Sông Đà trụ sở tại Hà Nội, ảnh minh họa. RFA photo
Vũ Hoàng: Thưa ông, trong nhiều chương tŕnh trước đây, ông cũng đề cập đến nạn "tư bản thân tộc" này, đấy là cái ǵ vậy?
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Khi mà đảng và nhà nước đă khoanh vùng kinh tế để tạo điều kiện kinh doanh bất thường và nhiều rủi ro mà không ai bị trách nhiệm rơ ràng th́ tay chân của đảng và nhà nước mặc nhiên có một vùng kinh doanh tự do và họ bèn đưa tay chân vào chia chác lợi thế bất chính này. Đấy là một hiện tượng khác của t́nh trạng một người làm quan cả họ được nhờ.
Yếu tố then chốt ở đây là quan hệ thân tộc, giữa những người cùng gia đ́nh hay phe phái. Họ có cái thế chính trị ở trên để cạnh tranh bất chính với tư doanh ờ dưới mà lợi nhuận th́ họ hưởng, rủi ro th́ ai đó hứng chịu. Trong t́nh trạng luật pháp mập mờ và trách nhiệm thiếu phân minh th́ những chuyện như vậy rất dễ xảy ra và chỉ công khai hóa một phần khi có tranh chấp về quyền lợi và ngụy trang thành một chiến dịch diệt trừ tham nhũng.
Trong tuần qua chẳng hạn, nhật báo The New York Times của Mỹ đă phanh phui thêm một lần nữa t́nh trạng tư bản thân tộc quanh gia đ́nh của Thủ tướng Ôn Gia Bảo của Trung Quốc đă nhờ nhiều quyết định bất chính ở trên, thuộc phạm vi quyết định của Thủ tướng mà trở thành tỷ phú bằng đô la qua một nghiệp vụ đầu tư. Những trường hợp như vậy tất nhiên cũng xảy ra tại Việt Nam v́ có cùng một môi trường kinh tế chính trị. Nếu có điều tra về lĩnh vực quản lư ngân hàng th́ ta sẽ thấy ra chuyện ấy. Thí dụ như ai trong các ngân hàng thương mại của nhà nước đă thẩm định và phê duyệt hồ sơ vay tiền của một tập đoàn nhà nước cho một dự án có giá trị kinh tế rất thấp và rủi ro tín dụng rất cao? Khi các khoản nợ này sụp đổ, ai sẽ chịu trách nhiệm và ai sẽ thanh toán sự lỗ lă?
Vũ Hoàng: Thưa ông, như vậy th́ cả một sâu chuỗi các vấn đề như sự lạc quan thiếu cơ sở của người dân, t́nh trạng quản lư rất kém của nhà nước, nạn ỷ thế làm liều của tay chân nhà nước và hiện tượng tư bản thân tộc và tham nhũng tỏa rộng từ trên xuống. Có phải rằng những sâu chuỗi ấy có một sự liền lạc bất thường là hệ thống chính trị hiện hành của Việt Nam hay không?
Nguyễn-Xuân Nghĩa: Không muốn chơi chữ trong một vấn đề quá nghiêm trọng, nhưng thật sự đấy là "sợi chỉ đỏ xuyên suốt cả sự nghiệp của đảng", một sự phá sản dây chuyên từ văn hóa đến chính trị, luật pháp và kinh tế rồi kinh doanh. Người ta chỉ có hy vọng giải quyết được vấn đề nợ nần này khi lănh đạo công khai hóa mọi chuyện, người dân có tự do thông tin và có quyền phê phán và trừng phạt những kẻ có trách nhiệm. Những chuyện ấy chưa có th́ người dân tiếp tục là nạn nhân, kinh tế tiếp tục bị khủng hoảng.
Vũ Hoàng: Xin cảm tạ ông Nghĩa về cuộc phỏng vấn này.
Reply With Quote
Bookmarks